2. Вільня

Вільня (цяпер Вільнюс, сталіца Летувы), старажытная сталіца Вялікага Княства Літоўскага, у першыя дэкады мінулага стагодзьдзя была косткаю нязгоды між Польшчай і Летувой. Абедзьве лічылі Вільню сваёй. У гэтай спрэчцы яны неяк забыліся пра беларусаў, якім гэты горад ня менш дарагі, чым астатнім. У 1522 годзе ў Вільні Францішак Скарына надрукаваў сваю Малую падарожную кніжку, а ў 1588 годзе з слаўнай друкарні братоў Мамонічаў выйшаў Статут Вялікага Княства Літоўскага на беларускай мове. Бліжэй да нашых часоў, у 1906 годзе, у Вільні пачала выходзіць газэта Наша Ніва, якая дала назоў цэламу пэрыяду ў гісторыі беларускага нацыянальнага адраджэньня. Між дзьвюма сусьветнымі войнамі, да 1939 году, Вільня належала да Польшчы. Яна сталася цэнтрам беларускага нацыянальнага, палітычнага і культурнага жыцьця ў Заходняй Беларусі. Калі ў іншых гарадох польскія ўлады пазачынялі беларускія школы, у Вільні месьцілася адзіная беларуская гімназія. У Віленскім унівэрсытэце вучылася шмат беларускіх студэнтаў, якія мелі свае арганізацыі. У Вільні працавалі Беларускі Інстытут Гаспадаркі і Культуры, беларуская друкарня імя Францішка Скарыны, слаўны хор Рыгора Шырмы, Беларускае Навуковае Таварыства, Беларускі музэй імя Івана Луцкевіча. У Вільні выходзілі беларускія кнігі, газэты й часопісы, як, напрыклад, Беларуская крыніца, Сялянская ніва, Хрысьціянская думка, Калосьсе, Студэнцкая думка ды інш.

У верасьні 1935 году пяць марыянскіх клерыкаў з Друі прыехалі ў Вільню, каб распачаць свае багаслоўскія студыі ў Віленскім унівэрсытэце. Яны пасяліліся ва ўласным доме, або, як яго называлі, “калегіі”, на вуліцы Жыгімонта 24. (Друйскі кляштар набыў гэты будынак на год раней.) Кіраўнік (супэрыёр) Марыянскай калегіі айцец Юрай Кашыра сам скончыў навуку ўсяго на некалькі месяцаў раней і быў высьвячаны 19 чэрвеня 1935 году. Прызначэньне на такую адказную пасаду маладога і недасьведчанага сьвятара паказвае, якія цяжкасьці перажывала тады Друя. З трох новавысьвячаных друйскіх сьвятароў, якія скончылі навуку ў чэрвені 1935 году, у Беларусі застаўся адно Кашыра, які вучыўся ў Вільні. Два іншыя: Казімер Найловіч і Тамаш Падзява – як толькі завершылі навучаньне ў Рыме, адразу ж выехалі ў Харбін.

Дом для Марыянскай калегіі ў Вільні куплены за грошы ад продажу брыльянтавага калье, якое княгіня Магдалена Радзівіл у 1917 годзе ахвяравала на заснаваньне беларускай грэка-каталіцкай калегіі ў Рыме. Адным з тых, каму княгіня даручыла гэтую справу, быў Фабіян Абрантовіч. Калі да ўлады прыйшлі бальшавікі, Абрантовіч, перш чым пакінуць Пецярбург, здолеў надзейна схаваць калье. У 1924 годзе ён паехаў у Пецярбург як дыпляматычны кур’ер і вывез адтуль гэты скарб у Польшчу, дзе прадаў за 15 тысяч амэрыканскіх даляраў. Большую частку грошай ён пазычыў біскупу Лазінскаму на пабудову сэмінарыі ў Пінску. За рэшту купіў маёмасьць у Наваградку[33]. У 1926 годзе Абрантовіч уступіў у марыяне ў Друі. Увесну 1927 году, яшчэ ў навіцыяце, ён склаў “тэстамэнт”, згодна зь якім усе грошы, пазычаныя Лазінскаму, а таксама маёмасьць у Наваградку пераходзілі ва ўласнасьць друйскім марыянам. Маральны аспэкт гэтага ўчынку, відаць, ня вельмі турбаваў яго ды іншых зацікаўленых асобаў. Тым часам пра калье даведаліся іншыя, якія таксама заявілі свае правы на яго. Абрантовіч мусіў напісаць да княгіні Радзівіл у Нямеччыну, расказаць ёй усё, што ён зрабіў, і спытацца, ці добра паступіў. Княгіня ў лісьце за 17 сакавіка 1927 году адказала, што дар прызначаўся «толькі на карысьць Беларусі, а галоўным чынам для Грэка-Каталіцкай Царквы. Скарыстаць яго для іншай мэты было б выразным прысваеньнем чужой (г. зн. грэка-каталіцкай, беларускай) уласнасьці. Мараю гэтай асобы (ахвярадаўцы. – А.Н.) было заснаваць у Рыме вуніяцкую калегію». Княгіня Радзівіл ведала Абрантовіча і давярала яму. Таму можна ўявіць ейнае адчуваньне, калі праз чатыры гады, у 1931 годзе, яна даведалася, што Абрантовіч зрабіў з калье, як хацеў, не палічыўшыся зь ейнай воляй. Абрантовіч знаходзіўся тады ўжо ў Харбіне, і таму яна напісала Бучысу, патрабуючы або вярнуць грошы, або выкарыстаць іх згодна з воляй ахвярадаўцы. Бучыс цынічна падзякаваў «Найшаноўнейшай Пані Княгіні за такія шчодрыя дары для нашага сьціплага закону» і паспрабаваў пераканаць яе, што ўсё было зроблена згодна з вымогамі канстытуцыяў закону марыянаў і кананічнага права. Ён раіў ёй не настойваць на сваіх дамаганьнях, каб не траціцца на «непатрэбныя судовыя выдаткі, бо абавязкам Марыянскай галоўнай рады, а таксама і маім, ёсьць трымацца праўных нормаў, якія абавязваюць у Каталіцкай Царкве, што я й раблю». Княгіня адказала каротка і трапна: «Права кананічнага ня ведаю, але ў жыцьці бачыла шмат ашуканцаў, якіх спрытны габрай-адвакат ратаваў ад катаргі з дапамогай перакручаных на розныя лады тэкстаў Кодэксу. Для мяне і для многіх асобаў, якім я расказала пра паводзіны аа. Абрантовіча і Цікоты, справа, бачная ў сьвятле сёмага прыказаньня, ёсьць зразумелаю. Наагул, учынак, які патрабуе для доказу сваёй нявіннасьці доўгіх і вытанчаных тлумачэньняў, ёсьць падазроны. Людзі сумленныя ня маюць патрэбы ў красамоўных аргумэнтах».

13 лістапада 1931 году Бучыс пісаў Абрантовічу ў Харбін: «З продажам дому ў Наваградку могуць быць цяжкасьці. Княгіня дамагаецца звароту ўсяго, што яна дала Вялебнаму Айцу, кажучы, што (ейная) ахвяра была выкарыстаная не на тую мэту».

Цяжка сказаць, ці ў тагачасных палітычных абставінах удалося б зьдзейсьніць праект княгіні Радзівіл. Затое з пэўнасьцю можна сказаць, што Абрантовіч, Бучыс і Цікота зрабілі яго зьдзяйсьненьне немагчымым. “Таямніца брыльянтавага калье” застанецца цёмнай плямай на памяці гэтых сьвятароў[34].

Між іншага ў згаданым лісьце да Абрантовіча ў 1927 годзе княгіня Радзівіл пісала: «Я шчасьлівая, што нарэшце даведалася, што тая справа прыняла шчасьлівы паварот... Горача паручаю (аддаю пад апеку. – А.Н.) гэтую справу сьв. Язэпу. Уважаю Рымскую фундацыю за вельмі карысную». У 1957 годзе Сіповіч у сваім артыкуле пра Абрантовіча так піша пра гэты ліст: «Княгіня пацьвердзіла, што падарак быў даны на карысьць Беларусі і перадусім для грэка-каталіцкай Царквы, што лятуценьнем яе было заснаваньне вуніяцкае беларускае калегіі ў Рыме. Яна была задаволеная з інфармацыяў айца Абрантовіча і ў далейшым усю справу паручала апецы сьвятога Язэпа». Далей ён працягвае: «З вышэй расказанага відаць, зь якімі людзьмі а. Абрантовіч меў справы і як іх сьмела і сумленна абараняў. Гэтым так-жа выясьняецца, адкуль Друйскі манастыр даставаў сродкі на сваё аднаўленьне, пабудову навіцыяту, гімназіі і пад.»[35] Незразумела, перад кім абараняў Абрантовіч княгіню Радзівіл: калі ёй і патрабавалася абарона, дык хіба перад Абрантовічам, Бучысам і Цікотам, якія безь яе ведама і згоды зрабілі зь ейным дарам, што хацелі. Так выглядае, што ў канфлікце між праўдаю і ляяльнасьцю да свайго закону ў Сіповіча пацярпела праўда...

Маладыя марыянскія клерыкі, якія прыехалі ў Вільню ў 1935 годзе, ня мелі ніякага дачыненьня да афэры з брыльянтавым калье. Іх звалі: Чэслаў Сіповіч, Фэлікс Журня, Антон Цьвячкоўскі, Антон Падзява і Казімер Аніськовіч (паляк). Шостым быў брат Язэп Гайдзель, таленавіты музыка, які вучыўся ў школе арганістых. У наступныя гады да іх далучыліся браты Казімер і Баніфат Сарулі, Францішак Апячонак і Ўладыслаў Яшук.

Друйскія клерыкі вучыліся на багаслоўскім факультэце Віленскага ўнівэрсытэту. Апрача гэтага, яны мелі дадатковыя курсы лаціны, літургіі і ўсходняга багаслоўя ў мясцовай духоўнай сэмінарыі.

У пачатку 1936 году клерыкі пастанавілі весьці хроніку іхнага жыцьця і абралі Антона Цьвячкоўскага “летапісцам”, але неўзабаве ягоныя абавязкі пераняў Чэслаў Сіповіч.

“Хроніка” – каштоўны дакумэнт, які адлюстроўвае штодзённае жыцьцё, клопаты і радасьці маленькай грамады маладых беларусаў, якія рыхтаваліся да сьвятарства. Магчыма, некаторыя падзеі падаюцца малаважнымі, але тым ня менш яны даюць больш поўнае ўяўленьне пра іхнае жыцьцё. Так, 6 сакавіка 1936 году айцец кіраўнік купіў братом (клерыкі называлі сябе братамі) Фэліксу Журню і Чэславу Сіповічу новыя капелюшы па 7 польскіх злотых кожны. Летапісец дадае: «Прышласьць пакажа, ці вартыя яны такога выдатку». Зноў, 16 сакавіка «браты Сіповіч і Аніськовіч ня йдуць на лаціну, але цягаюць бульбу з вады, каторая вышла ў склеп-пограб». 29 траўня «брат Падзява хацеў здаць эгзамін з мастацтва касьцельнага, але не прышоў праф. Пуцята, ведамы са сваёй няточнасьці». 17 студзеня 1937 году «ўрачыста адчынілі стадыён-каток у сваім гародзе. Найбольш пры гэтым заслужыўся бр. Казюк Саруль. Кажуць, што больш як 30 вядзёр у дзень выліваў вады. Адна загана катка: малы і лёд благі».

Некаторыя запісы ў хроніцы адлюстроўваюць палітычную атмасфэру ў тагачаснай Польшчы. У запісе за 17 сакавіка 1937 году чытаем: «Бр. бр. Аніськовіч і Журня куплялі дробныя рэчы ў жыдоў. Нейкі капітан вылегітымаваў іх і аскаржыў перад уладамі віленскай сэмінарыі за тое, што іх студэнты-клерыкі сьмеюць купляць у жыдоў. Эндэкі байкатуюць жыдоў».

Зьяўленьне пяці беларускіх клерыкаў не засталося незаўважаным віленскімі беларусамі. Ужо ў першы год свайго існаваньня Марыянская калегія мела шмат наведнікаў. Адным зь іх быў айцец Адам Станкевіч (1891–1949) – сьвятар, вучоны, аўтар шматлікіх кніг, у тым ліку такіх фундамэнтальных працаў, як Родная мова ў сьвятынях (1929), Да гісторыі беларускага палітычнага вызваленьня (1935), Беларускі хрысьціянскі рух (1939), Хрысьціянства і беларускі народ (1940) ды інш. Ён быў адным з заснавальнікаў Беларускай Хрысьціянскай Дэмакратыі і сталым супрацоўнікам газэты Крыніца (ад 1925 году Беларуская крыніца) аж да забароны, накладзенай Ялбжыкоўскім у 1928 годзе. У 1922 годзе Станкевіч з дазволу біскупа Матулевіча балятаваўся і быў абраны ў Польскі сойм (парлямэнт). У 1925 годзе Польшча падпісала з Ватыканам канкардат (дамову), некаторыя пункты якога сур’ёзна абмяжоўвалі правы беларусаў ды іншых нацыянальных мяншыняў. Дзеля павагі да папы Станкевіч не хацеў адкрыта галасаваць супраць канкардату. З другога боку, у сумленьні ён ня мог падтрымаць дамовы, крыўднай для ягонага народу. Таму ў часе апошняга вызначальнага галасаваньня ён не зьявіўся на сэсію сойму. Ягоная адсутнасьць не прайшла незаўважанай для каго трэба, і папскі нунцый паклікаў Станкевіча даць справаздачу з сваёй адсутнасьці... У 1928 годзе Станкевіч заснаваў газэту Хрысьціянская думка, якая рэгулярна выходзіла аж да пачатку Другой сусьветнай вайны. Да 1937 году ён сам яе рэдагаваў. Газэта мела рэлігійны характар, і рэдактарам яе быў сьвятар, таму на ейнае выданьне патрабаваўся дазвол царкоўнай улады, у гэтым выпадку Ялбжыкоўскага. У 1937 годзе рэдактарам стаў Віктар Ермалковіч, студэнт Віленскага ўнівэрсытэту і блізкі супрацоўнік Станкевіча. Айцец Адам выступаў як “выдавец”. Потым Ермалковіча замяніў Ян Пазьняк, былы рэдактар Беларускай крыніцы, зачыненай польскімі ўладамі ў 1937 годзе. За новым сьвецкім рэдактарам Хрысьціянская думка ня мела болей патрэбы ў царкоўнай цэнзуры, і таму кола праблемаў, што закраналіся на ейных старонках, пашырылася. Такім чынам газэта ў пэўным сэнсе заняла месца зачыненай палякамі Беларускай крыніцы. Гэта напэўна не падабалася Ялбжыкоўскаму, але ён не пасьмеў (ці не пасьпеў) забараніць вернікам чытаць яе. Зьмену характару Хрысьціянскае думкі заўважылі чытачы. Антон Цьвячкоўскі пісаў пра гэта Чэславу Сіповічу, які быў тады ў Рыме. Сіповіч адказаў яму 28 ліпеня 1939 году: «Што Хр. Д. ёсьць і становіцца фармальна газэтай народна-палітычнай, ніхто не пярэча, толькі ўсёжтыкі дурныя тыя, што адбераюць нам пажыўленьне, дадзенае нам Богам, Тварцом маткі Прыроды. Гдзе сяньня хоць адна польская газэта апалітычная?»

Яшчэ раней Станкевіч знайшоў спосаб, як абысьці цяжкасьці, якія рабіў яму Ялбжыкоўскі, у выданьні рэлігійных кніг па-беларуску. Калі той чарговым разам ня даў царкоўнага дазволу (г. зв. imprimatur), Станкевіч зьвярнуўся да мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага, украінскага грэка-каталіцкага архібіскупа Львоўскага, які ахвотна даваў усе патрэбныя дазволы. Каб пазьбегнуць абвінавачаньня, што Шаптыцкі ўмешваецца ў справы чужой дыяцэзіі, месца выданьня на кнігах пазначалася як Львоў–Вільня! У такі спосаб выйшлі: клясычны твор духоўнай літаратуры Сьледам за Хрыстусам Тамаша Кэмпійскага ў перакладзе доктара Станіслава Грынкевіча (1934), Сьвятыя а. Язэпа Рэшаця (1937), Божае слова самога Адама Станкевіча (1938) ды інш. He даючы дазволу на беларускія выданьні, Ялбжыкоўскі, відаць, хацеў змусіць беларусаў чытаць польскамоўную рэлігійную літаратуру. Дзякуючы айцу Адаму Станкевічу гэта яму не зусім удалося.

Шмат гадоў айцец Станкевіч выкладаў рэлігію і лацінскую мову ў Віленскай Беларускай гімназіі. Настаўнікам рэлігіі для праваслаўных вучняў там быў вядомы беларускі сьвятар айцец Аляксандар Коўш. Між двума сьвятарамі ўсталяваліся прыяцельскія дачыненьні і супрацоўніцтва. Вось што пісаў Коўш з нагоды 25-х угодкаў сьвятарства Станкевіча: «Сумесная праца над выхаваньнем моладзі ў беларускай гімназіі дала мне магчымасьць бліжэй пазнаць а. Адама. Бывалі ў гэнай нашай працы хвіліны цяжкія, калі прыходзілася змагацца із значнымі староньнімі сіламі за ўплыў на душы моладзі, і ў гэным змаганьні а. Адам быў цьвёрды, як камень». Скончыў ён свае кароткія ўспаміны словамі: «Няўтомнаму працаўніку і барацьбіту за адраджэньне Бацькаўшчыны і выхаваньне моладзі на падставе ідэяў Хрыстовых – слава!»[36]

У асобе айца Адама Станкевіча гарманічна спалучаліся моцная і глыбокая вера зь любоўю да Бацькаўшчыны. Ён з павагаю ставіўся да тых, хто не падзяляў ягоных рэлігійных перакананьняў, разумеючы, што іхныя погляды для іх гэтакія ж дарагія, як ягоныя для яго. Таму ён карыстаўся агульнаю павагаю і любоўю. Іншы праваслаўны сьвятар, які падпісаўся ініцыяламі В. Г., так выказаўся пра яго: «Аблічча кс. Станкевіча неяк прыцягвала да сябе. У адносінах да сябе ён быў просты, даступны, сардэчны. Кажды знаў, што гэта пастыр высока ідэйны і гарача кахае свой край, народ і сваю родную мову... Каб жа ў нас было больш такіх ксяндзоў, то сярод беларускіх людзей ня было бы ўражды: каталікі і праваслаўныя мелі бы супольных ідэйных правадыроў і не адгараджваліся б адзін ад другога»[37].

Зь іншых сьвятароў часта наведваў Марыянскую калегію айцец Казімер Кулак (1896–1989), парах зь Ляндварова, што каля Вільні. У 1920-х гадох ён вучыўся ў Рыме ў Папскім Усходнім Інстытуце, дзе атрымаў ступень доктара ўсходніх навук. Калі вярнуўся з Рыму, Ялбжыкоўскі запрапанаваў яму прыняць усходні абрад пад умоваю, што будзе весьці працу на расейскай, а не на беларускай мове. Кулак адмовіўся, ведаючы, што калі б ён згадзіўся на прапанову Ялбжыкоўскага, то ўсе беларусы ад яго адвярнуліся б. Урэшце Пінскі біскуп Зыгмунт Лазінскі прыняў яго да сябе. У Пінску Кулак выкладаў параўнаўчае багаслоўе ў мясцовай духоўнай сэмінарыі і адказваў у дыяцэзіі за парафіі ўсходняга абраду. Ён быў таксама арганізатарам трох першых Пінскіх вунійных канфэрэнцыяў (у 1930, 1931 і 1932 гг.). Пасьля сьмерці Лазінскага ў 1932 годзе атмасфэра ў Пінску зьмянілася на горшае, і для Кулака не знайшлося месца. Ён вярнуўся ў сваю ранейшую Віленскую дыяцэзію, дзе атрымаў парафію ў Ляндварове. Беларускія марыянскія клерыкі часта бывалі там, a іхны кіраўнік дапамагаў а. Кулаку ў пастырскай працы.

Марыянскую калегію адведвалі ня толькі сьвятары. У “Хроніцы” пазначана, што 21 траўня 1936 году «Мгр Я. Шутовіч, Я. Бабок, Шукайло і Аніська Эўгені аглядаюць нашу пасэсію (маёмасьць. – А.Н.). У гутарцы парушалі справы нацыянальныя, рэлігійныя, адносіны беларусаў да місіі харбінскай айцоў марыянаў». (Ян Шутовіч – рэдактар літаратурна-навуковага часопісу Калосьсе, які выходзіў у 1935–1939 гадох у Вільні.) Зноў жа 29 траўня, «ад 2–3 г. пп. (папаўдні. – А.Н.) гасьціў у нас гр(амадзянін. – А.Н.) Антоні Луцкевіч. Асоба сама за сябе гавора. У мілай, ажыўленай, дынамічнай гутарцы закранулі многа актуальных спраў: рэнегатаў, кар’ерыстаў (Бартуль), кс. Бобіч, патрэбу агульнага фронту ксяндзоў каталікоў, беларушчаньня літвіноў, аб сучасных паэтах: М. Машара, М. Танк і г.д. Як памятку афяраваў у нашу бібліятэку экзэмпляр Новага Запавету ў беларускім перакладзе». Антон Луцкевіч разам з братам Іванам быў адным зь піянэраў беларускага нацыянальнага адраджэньня і выдатным літаратурным крытыкам. У 1931 годзе ў ягоным перакладзе выйшлі друкам Новы Запавет і Псалмы. У 30-х гадох ён працаваў дырэктарам Беларускага музэю імя Івана Луцкевіча.

Беларускія клерыкі ня толькі віталі гасьцей. 15 траўня 1936 году, як запісана ў “Хроніцы”, «Калегія in corpore складае візыту а. Ул. Талочку, каторы нас ветліва прымае і частуе віном. Аглядаем у яго фатаграфіі (яго прафэсары, Нольдын). Пазьней пад яго кіравецтвам ідзём аглядаць царкву сясьцёр васіліянак, Беларускі музэй ім. Івана Луцкевіча. Абводзіць па музэю нас гр. Антоні Луцкевіч, “кустош” музэю. Пазнаём п. Самойлу. Бальшое ўражаньне зрабіла царква і музэй». Уладыслаў (Уладзімер) Талочка (1887–1942) – адзін з найбольш цікавых сьвятароў у Вільні. Беларус, здольны журналіст, друкаваўся ў беларускіх часопісах, але найбольш пісаў у польскую прэсу на тэмы беларушчыны, а таксама царкоўнай еднасьці, якой вельмі цікавіўся. Вёў шырокае ліставаньне на шматлікіх мовах з многімі вядомымі царкоўнымі дзеячамі ў Заходняй Эўропе. Між іншага, прынцыпова ўжываў тытул “айцец” замест “ксёндз”, што злавала Ялбжыкоўскага ня менш за ягоныя цесныя сувязі зь мітрапалітам Андрэем Шаптыцкім і ўкраінскімі базылянамі. Уладзімер Самойла – вядомы беларускі літаратурны крытык.

Notes

[33] Польскія ўлады, бадай, не згадзіліся б даць беларусу Абрантовічу статус дыпляматычнага кур’ера, калі б у гэтым ня мела зацікаўленасьці нейкая высокапастаўленая асоба, годная іхнага даверу. Магчыма, гэта быў біскуп Зыгмунт Лазінскі – яму патрабаваліся фонды для сэмінарыі ў Пінску, што меў неўзабаве стацца цэнтрам ягонай новай дыяцэзіі. (Дарэчы, Лазінскі нічога ня ведаў пра волю ахвярадаўцы і дзейнічаў у добрай веры)

[34] Больш дакладныя зьвесткі пра гэтую гісторыю гл.: Надсан А. Магдалена Радзівіл і Грэка-Каталіцкая Царква ў Беларусі, Лёндан, Божым шляхам, 2004, с. 26–70.

[35] Ч. Сіповіч. “Айцец Архімандрыт Фабіян Абрантовіч”, Божым шляхам, № 76–81, Парыж, 1957, с. 12.

[36] А. Коўш. “Слава!”, Ксёндз Адам Станкевіч. Рэд. Ян Шутовіч. Вільня, 1940, с. 86–87.

[37] А. Коўш. “Слава!”, Ксёндз Адам Станкевіч. Рэд. Ян Шутовіч. Вільня, 1940, с. 86–87.