20. Старыя і новыя прыяцелі

Вярнуўшыся з Рыму ў 1969 годзе, Уладыка Чэслаў поўнасьцю аддаўся працы сярод беларусаў. Гледзячы на ягоную энэргію i жыцьцярадаснасьць, ніхто, апрача самых блізкіх, не падазраваў, што ён меў праблемы з здароўем. Ён заўсёды меў з сабою лекі ад сардэчнай хваробы. Частыя падарожжы самалётам, напэўна, ня йшлі яму на карысьць. Часам згадкі пра благое самаадчуваньне сустракаюцца ў ягоным дзёньніку, напрыклад, 11 верасьня 1975 году ў самалёце пa дарозе ў Нью-Ёрк: «Пасьля абеду пачало ў мяне біцца моцна сэрца, мусіў прыняць пігулку, i то яшчэ доўга не ўспакойвалася». Між іншага, у Нью-Ёрку ён пытаўся рады ў беларускага лекара, доктара Вітаўта Тумаша (1910–1998), аднаго з найбольш выдатных дзеячаў беларускай дыяспары. Прыехаўшы ў Амэрыку на пачатку 1950-х гадоў, ён знайшоў працу ў шпіталі ў адным з найбяднейшых раёнаў Нью-Ёрку i працаваў там аж покуль не пайшоў на пэнсію. Увесь вольны час ён аддаваў вывучэньню жыцьця i дзейнасьці свайго слаўнага папярэдніка, доктара лекарскіх навук Францішка Скарыны. Можна безь перабольшаньня сказаць, што Тумаш – адзін з найбольшых аўтарытэтаў у галіне скарыназнаўства, а ягоныя шматлікія працы зрабілі паважны ўнёсак у вывучэньне беларускай культуры эпохі Рэнэсансу. Як лекар ён бязь лішняга розгаласу быў заўсёды гатовы прыйсьці з дапамогаю тым, хто ў патрэбе. Уладыка Чэслаў меў вялікую павагу да Тумаша, а таксама давер да ягоных лекарскіх ведаў. У ягоным дзёньніку ёсьць такі запіс 18 чэрвеня 1975 году: «Па дарозе затрымваемся ў Запруднікаў, каб атрымаць лякарства, якое прыслаў мне др Тумаш». У пераліку справаў, якія трэба зрабіць у Нью-Ёрку пасьля Эўхарыстычнага Кангрэсу ў жніўні 1976 году, знаходзім такі пункт: «Др В. Тумаш: парадзіцца аб здароўі».

Уладыка Чэслаў ведаў вартасьць сапраўднай прыязі, паводле словаў старазапаветнага мудраца : “муж приязливый ко дружбе лепший и больший приятель будеть нежели брат” (Кніга Прыповесьцяў 18:24. Пераклад Францішка Скарыны). Таму прыязнасьць да сваіх прыяцеляў ён захоўваў праз усё жыцьцё. Такімі прыяцелямі ў Злучаных Штатах былі Францішак i Вера Бартулі, абое людзі незвычайнай дабрыні. Іхны дом заўсёды адчыняў свае дзьверы для ўсіх беларусаў, што прыяжджалі ў Нью-Ёрк. Да 1957 году Бартулі жылі ў Лёндане i належалі да парафіі тады яшчэ айца Сіповіча. Часта бываючы ў Амэрыцы, ён ніколі не абмінаў іхнага гасьціннага дому. 19 чэрвеня 1975 году, перад тым як пакінуць Нью-Ёрк, Уладыка Чэслаў запісаў у сваім дзёньніку: «Ва ўсіх маіх паездках i працах шчыра i з любоўю памагалі мне Бартулі. Няхай ім добры Бог за гэта адплоціць». Пад канец сваёй другой паездкі, 12 кастрычніка таго году, біскуп Сіповіч занатаваў: «Ф. Бартуль адвозіць мяне на Кэннэды лётнішча... Усе мы ўсхваляваныя больш чымся заўсёды. Ha вачох сьлёзы. Ultimum vale est acerbum (апошняе разьвітаньне горкае)». Так атрымалася, што гэта было не апошняе спатканьне: яны яшчэ бачыліся ў 1976 i 1978 гадох.

Беларуская грамада ў Нью-Ёрку мела рэпутацыю аднаго з найвялікшых i найлепш зарганізаваных беларускіх асяродкаў на амэрыканскім кантынэнце. Там знаходзілася шмат беларускіх установаў i арганізацыяў – моладзевых, навуковых, рэлігійных. Утварылася таксама адна агульная арганізацыя, Беларуска-Амэрыканскае Задзіночаньне (у скароце БАЗА) з Галоўнай Управай у Нью-Ёрку. Звычайна БАЗА праводзіла прыёмы для больш выдатных гасьцей зь іншых краінаў. У 1957 годзе прыехаў першы раз у Амэрыку айцец Сіповіч. Вось што пра гэта сказана ў ягоным дзёньніку 16 верасьня: «Заладзіўшы (мытныя фармальнасьці. – А.Н.) пайшоў да бар’еры i з прыемнасьцю пазнаў суродзічаў, на мяне чакаючых, сп. сп. Адамовіча i Шукелайця... Яшчэ па дарозе ў таксі сп. Шукелайць казаў шмат рэчаў аб тутэйшых амэрыканскіх беларусах. Між іншым аб інцыдэнце, які здарыўся на ўправе БАЗА. Калі была пастаўлена справа спаткаць мяне i калі сп. Шукелайць жадаў ад усіх агульнай падтрымкі, Дварэцкі П. запытаў яго: “А вы, сп. Шукелайць, якой рэлігіі?” Гэта вельмі Шукелайця i ўсіх іншых абурыла». З таго часу Ўладыка Чэслаў шмат разоў наведаў Нью-Ёрк, прысутнічаў на многіх імпрэзах (некаторыя ладзіліся адмыслова ў ягоны гонар) такіх установаў, як Беларускі Інстытут Навукі i Мастацтва або Беларускае Акадэмічнае Каталіцкае Аб’яднаньне “Рунь”. Але яму давялося чакаць 18 гадоў, пакуль БАЗА зарганізавала нешта падобнае. Прыём у гонар біскупа Сіповіча адбыўся 14 чэрвеня 1975 году ў адным зь нью-ёрскіх рэстаранаў. Старшыняваў Францішак Бартуль. Першы прамаўляў Др Станіслаў Станкевіч, рэдактар газэты Беларус, які за два гады да таго гасьцяваў у Бібліятэцы Ф. Скарыны ў Лёндане. Доктар Тумаш параўнаў дзейнасьць біскупа Сіповіча зь дзейнасьцю кс. Адама Станкевіча ў Вільні перад вайною. Сп-ня Зінаіда Станкевіч ад імя беларускіх жанчын гаварыла пра чалавечыя рысы характару біскупа Сіповіча: ён заўсёды імкнуўся ісьці насустрач кожнаму. Біскуп запісаў у сваім дзёньніку: «Гэта першае афіцыяльнае прыняцьце для мяне, ладжанае аддзелам БАЗА».

Доктар Вінцэнт Жук-Грышкевіч, заснавальнік Згуртаваньня Беларусаў у Вялікай Брытаніі, у канцы 1949 году выехаў у Канаду. Пасьля сьмерці Міколы Абрамчыка ў 1970 годзе яго абралі Старшынёй Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. Яны з жонкай Раісай былі адзінай беларускай сям’ёй у горадзе Бэры недалёка ад Таронта. Сяброўскія сувязі між Уладыкам Чэславам i Жук-Грышкевічам, запачаткаваныя ў Італіі, а пасьля ўзрослыя і ўмацаваныя ў супольнай беларускай працы ў Англіі, засталіся на ўсё жыцьцё. Маршрут Сіповіча па амэрыканскім кантынэнце заўсёды ўлучаў Бэры, хоць часам гэта бывала ня вельмі лёгка. Грышкевічы наведалі Лёндан два разы, у 1972 i 1979 гадох. Раіса Жук-Грышкевіч прыяжджала таксама на адкрыцьцё Бібліятэкі Ф. Скарыны.

Пасьля свайго другога візыту ў Чыкага ў 1961 годзе (першы адбыўся ў 1957 годзе) Уладыка Чэслаў знайшоў там вялікія зьмены. Парафія Хрыста Спаса пад новым кіраўніцтвам айца Ўладзімера Тарасэвіча (1921–1986) займела свой уласны царкоўны будынак. Якраз пасьвяціць новую царкву запрасілі Ўладыку. Айцец Уладзімер, пляменьнік айца Яна Тарасэвіча, шаснаццацігадовым юнаком прыехаў у Амэрыку (у 1938 годзе) i паступіў у манастыр сьв. Пракопа ў Ляйлі, дзе яго рыхтавалі да “расейскага апасталяту”. У 1949 годзе ён стаў сьвятаром i неўзабаве выехаў у Рым па навуку ў Папскі Ўсходні Інстытут, дзе заставаўся да 1958 году. Пад час навучаньня ў Рыме ён шмат падарожнічаў па Эўропе, пазнаёміўся з айцамі Татарыновічам, Гарошкам, Сіповічам, браў удзел у тыднях студыяў “Руні”. Усё гэта расплюшчыла яму вочы на рэлігійныя патрэбы свайго народу. Вярнуўшыся ў Чыкага, ён атрымаў прызначэньне пастырам беларускай Царквы Хрыста Спаса, дзе паказаў сябе ўзорным сьвятаром i добрым арганізатарам. Адначасова ён прыцягнуў да парафіі шмат амэрыканцаў небеларускага паходжаньня i ўвёў для ix Літургію на ангельскай мове. Ад 1961 году ў царкве ў нядзелі i сьвяты праходзілі дзьве Літургіі: для беларусаў i для англамоўных амэрыканцаў. Ha практыцы гэта азначала, што ў адной царкве суіснавалі дзьве “парафіі”, якія, хоць i жылі ў згодзе, мелі мала супольнага між сабою, бо англамоўныя парафіяне ніколі не выказалі большага зацікаўленьня беларускімі справамі. Гэта адмоўна адбілася на працы беларускай парафіі, i спадзяваньні, што яна станецца значным беларускім рэлігійна-культурным асяродкам, ня спраўдзіліліся. Справядлівасьць вымагае сказаць, што а. Уладзімер Тарасэвіч адзін зь першых пачаў паступова ўводзіць беларускую мову ў Літургію. Гэта ня ўсім прыйшлося да спадобы. 5 чэрвеня 1975 году а. Ян Тарасэвіч сказаў Уладыку Чэславу, што «ня трэба зьмяняць стараславянскага тэксту на беларускі, каб не перашкодзіць злучэньню».

Уладыка Чэслаў апошні раз быў у Чыкага ў 1978 годзе. На Сёмуху, 14 траўня, ён служыў сьвятую Літургію разам з айцамі Ўладзімерам i Янам Тарасэвічамі. Парафія Хрыста Спаса наладзіла сьвяткаваньне ў гонар а. Яна. Праз чатыры тыдні, у нядзелю 11 чэрвеня, ён памёр на 86-м годзе жыцьця i 55-м сьвятарства.

Беларуская грэка -каталіцкая парафія Хрыста Спаса ў Чыкага паўстала дзякуючы ініцыятыве “новых” беларускіх эмігрантаў, у бальшыні каталікоў, хоць сустракаліся сярод ix i праваслаўныя. Яны ўсе балюча адчувалі рэлігійны падзел сярод беларусаў i прыйшлі да перакананьня, што адзіны шлях да еднасьці – гэта адраджэньне Грэка-Каталіцкай Царквы, якую расейцы зьнішчылі ў 1839 годзе. Трэба аддаць належнае айцом Яну (нягледзячы на ягоныя палітычныя погляды) i асабліва Ўладзімеру Тарасэвічам за тое, што яны зразумелі патрэбы беларускай грамады, адгукнуліся на ix i аддаліся поўнасьцю працы сярод беларусаў, пакінуўшы мары пра “навяртаньне Расеі”.

Парафія Хрыста Спаса вызначалася тым, што ў яе ўваходзілі групы сем’яў, хацелася б сказаць “кляны” у найбольш сымпатычным сэнсе гэтага слова. Адзін зь ix – “Будзькаў клян”, патрыярхам якога быў стары беларускі грамадзкі дзеяч Эдвард Будзька (памёр у 1958 годзе). Ягоная дачка Ірэна выйшла замуж за Вацлава Пануцэвіча, a Людвіка – за Антона Бяленіса. Абедзьве сям’і жылі недалёка ад царквы ў адным прыгожым, вялікім доме, дзе кожная сям’я займала адзін паверх. Разам зь імі жылі Валерыя, удава Эдварда Будзькі, i нежанаты сын Чэслаў, вялікі знаўца гісторыі Беларусі. Іхны дом заўсёды гасьцінна вітаў усіх беларусаў. Антон Бяленіс шмат дапамагаў Уладыку Чэславу, калі той прыяжджаў у Чыкага. Чэслаў Будзька падараваў усе свае кнігі i архівы ў Бібліятэку Ф. Скарыны.

На чале другога “кляну” стаяў Ян Чарнэцкі, стары беларускі каталіцкі дзеяч, падобна як Эдвард Будзька. Ягоная дачка Ірэна стала жонкаю доктара Пятра Гайдзеля, школьнага сябра біскупа Сіповіча з часоў Друі. Другая дачка, Ванда, выйшла замуж за Міхася Махнача. Незвычайна добрая i шчодрая, яна мела вялікую павагу да Ўладыкі Чэслава, шмат памагала яму і, калі той памёр, прыехала ў Лёндан на ягонае пахаваньне.

Трэці “клян” – сямейная група Жызьнеўскіх. Перш як пераехаць у Чыкага, яны жылі ў горадзе Пэорыя. Там вучылася ва ўнівэрсытэце іхная дачка Вера. Яна выйшла замуж за доктара Вітаўта Рамука, у мінулым студэнта Лювэнскага Каталіцкага Ўнівэрсытэту і старшыню Акадэмічнага Аб’яднаньня “Рунь”. Ейны брат Нікодым – незаменны, калі ўзьнікала патрэба нешта зрабіць у царкве, – заснаваў i вёў беларускамоўныя праграмы на мясцовым радыё. Сям’я Жызьнеўскіх паходзіла зь беларускіх грэка-каталікоў. Бацька Сьцяпан Жызьнеўскі памёр у 1962 годзе. Ягоная ўдава Еўдакія, адна з найбольш верных парафіянак царквы Хрыста Спаса, памерла y 1994 годзе, пражыўшы 93 гады.

Былі й іншыя людзі, ня менш адданыя царкве. Некаторыя зь ix раней належалі да Праваслаўнай царквы, напрыклад вядомы беларускі кампазытар Мікола Куліковіч (1896–1969), які кіраваў царкоўным хорам.

Сярод характэрных рысаў Уладыкі Чэслава трэба адзначыць ягоную шчырую зацікаўленасьць людзьмі. Ён заўсёды з поўнай увагаю слухаў свайго суразмоўцу, ніколі не паказваючы, што тое, аб чым той гаворыць, няважнае ці сьмешнае. Безумоўна, часам ледзь удавалася ўстрымацца ад сьмеху, як, напрыклад, у гасьцёх, дзе ў гаспадара быў «вялікі сабака альзацкай пароды. Мае аддаць яго... у школу! за якую будзе плаціць 60 доляраў у тыдзень».

Вось гэтая ягоная зацікаўленасьць i цеплыня вабілі людзей, якія прыходзілі да яго з сваімі цяжкасьцямі i праблемамі. Сярод прыяцеляў Уладыкі трапляліся ня толькі беларусы i ня толькі каталікі. Адзін зь ix – рабін мясцовай сынагогі. Абодва надзвычай любілі гуляць у шахматы. Вось што піша Ўладыка Чэслаў у сваім дзёньніку 18 лютага 1979 году: «Позна вечарам зайшоў у бібліятэку Скарыны рабін Баум. Вяртаецца ён з урачыстасьці бармітцваг i прынёс мне вельмі салодкі пернік. Згулялі два разы ў шахматы. Абодвы разы я прайграў, хаця ў другой гульні я быў шмат мацнейшы i толькі, што “не дацаніў” праціўніка – прайграў. Але цікавы гэты чалавек рабін Баум. Ён ветлівы, цярплівы, i ён кажа, што я мацней ад яго гуляю, бо ён толькі ўмее бараніцца! Калі хтосьці, баронячыся, выграе, а той, хто атакуе – праграе, дык хто ж лепш гуляе? Пасьля мы зрабілі добрую прагулку па сьвежым паветры i пагутарылі».

Сярод найбліжэйшых беларускіх прыяцеляў Уладыкі Чэслава ў Лёндане трэба назваць Яна Міхалюка i ягоную жонку Алену (Лёлю ) – праваслаўных. Алена Міхалюк была гаспадыняй у інтэрнаце сьв. Кірылы, дзе вучыліся тры іхныя сыны. Ян Міхалюк чвэрць стагодзьдзя ўзначальваў Згуртаваньне Беларусаў у Вялікай Брытаніі. Ян i Алена Міхалюкі вызначаліся выключнай цэльнасьцю характару, пачуцьцём годнасьці i разуменьнем нацыянальных праблемаў. Уладыка Чэслаў меў да ix вялікую павагу i часта раіўся ў важных справах. Ян Міхалюк уваходзіў у Раду Бібліятэкі Ф. Скарыны.

Жаданьне бачыць добрае ў людзях часам вяло да памылак. Гэта асабліва адчувалася ў апошнія гады жыцьця, калі, думаючы пра лёс Марыян Гаўз, ён верыў у шчырасьць кожнага, хто абвяшчаў сваё жаданьне стаць марыянінам. Ужо згадвалася пра аднаго нямецкага кандыдата, які, перад тым як трапіць у Марыян Гаўз, спрабаваў шчасьця ў некалькіх духоўных сэмінарыях. Зьявіўся i хутка сышоў таксама малады аўстраліец, вельмі сымпатычны й гаваркі, толькі ў ягонае разуменьне законнага жыцьця не ўваходзілі такія дробязі, як уставаньне раніцай на малітву i ўдзел у працы каля дому. Уладыка спакойна пераносіў свае няўдачы.

Чэслаў Сіповіч славіўся сваёй гасьціннасьцю. Сярод гасьцей i наведнікаў, апрача беларусаў, сьпярша былі тыя, хто цікавіўся пытаньнямі Ўсходняга Хрысьціянства i царкоўнай еднасьці. Бібліятэка Ф. Скарыны пачала прыцягваць да сябе славістаў з усіх куткоў сьвету. У ёй працавалі такія вядомыя вучоныя, як прафэсар Калюмбійскага ўнівэрсытэту Юры Шавялёў, аўтар працы Problems of Formation of Belorussian (Пытаньні станаўленьня беларускай мовы); ягоны вучань, прафэсар унівэрсытэту ў Тэль-Авіве Пол Вэкслер, аўтар некалькіх працаў пра беларускую мову, у прыватнасьці Historical Phonology of Belorussian (Гістарычная фаналёгія беларускай мовы); прафэсары Рымскага ўнівэрсытэту Сантэ Грачыёты i Эмануэля Сгамбаты (апошняя ў сваёй працы Tristano Belorusso апублікавала беларускі тэкст XVI стагодзьдзя сярэднявечнага рамана пра Трышчана i Іжоту разам з знойдзеным ёю ў Вэнэцыі італійскім тэкстам, які паслужыў асноваю да беларускага перакладу); прафэсар Папскага Ўсходняга Інстытуту айцец Ян Крайцар, які напісаў шмат артыкулаў пра стаўленьне князёў Слуцкіх да Вуніі, спробы рэфармаваць у часе Берасьцейскай Вуніі царкоўны каляндар ды інш.; прафэсар Ерусалімскага Габрайскага Ўнівэрсытэту Мошэ Альтбаўэр, які выдаў рукапіс XVI стагодзьдзя, што складаўся зь біблейскіх тэкстаў, перакладзеных з габрайскай мовы на беларускую; прафэсар Лёнданскага, а пасьля Канбэрскага (Аўстралія) унівэрсытэтаў Рэжынальд дэ Брэй, аўтар манумэнтальнай працы Guide to Slavonic Languages (Праваднік да славянскіх моваў), з граматыкамі ўсіх славянскіх моваў, у тым ліку беларускай; прафэсар турэцкай мовы Таронцкага Ўнівэрсытэту Гарэт Мэрэдыт Оўэнс, які разам з а. Надсанам надрукаваў артыкул пра рукапісныя кнігі беларускіх татараў; прафэсар Венскага Ўнівэрсытэту Франтышак Марэш, які выдаў беларускі тэкст XV стагодзьдзя лацінскай Імшы; Фэрдынанд Нойрайтар з Зальцбургу, аўтар анталёгіі беларускай літаратуры на нямецкай мове. Пералік можна працягваць.

Бальшыню наведнікаў i гасьцей складалі беларусы. Сярод ix трэба найперш прыгадаць беларускага літаратурнага крытыка i гісторыка Антона Адамовіча (1909–1998). У 1920-х гадох у Менску ён уваходзіў у беларускую літаратурную арганізацыю “Ўзвышша”. Камуністы зачынілі яе ў 1931 годзе, а ейных супольнікаў, у тым ліку Адамовіча, арыштавалі i выслалі зь Беларусі. Пасьля Другой сусьветнай вайны як палітычны ўцякач Адамовіч выехаў у Злучаныя Штаты Амэрыкі i пасяліўся ў Нью-Ёрку. Ён быў вялікім прыяцелем Бібліятэкі Скарыны i адным зь ейных найбольшых дабрачынцаў. Адамовіч прыяжджаў у Лёндан прынамсі раз на год i жыў у “сваім” пакоі ў бібліятэцы. Сярод гасьцей варта прыгадаць Станіслава Станкевіча, літаратурнага крытыка i рэдактара газэты Беларус, паэтаў Рыгора Крушыну i Масея Сяднёва, пісьменьніка Кастуся Акулу i шмат іншых.

Часам Уладыка Чэслаў меў радасьць вітаць сяброў сваёй маладосьці, як, напрыклад, Віктара Жаўняровіча, у мінулым вучня Друйскай гімназіі. Пасьля вайны ён застаўся ў Парыжы, дзе стаў вядомым мастаком. Уладальнік прыгожага голасу, ён любіў сьпяваць у царкве. У 1979 годзе Жаўняровіч наведаў Лёндан i пакінуў для бібліятэкі некалькі сваіх працаў, сярод якіх малюнак Друйскага кляштару.

Найменшую групу наведнікаў у 1970-х гадох складалі беларусы з савецкай Беларусі. Гэта зразумела, бо, каб паехаць за мяжу, грамадзяне Савецкага Саюзу мусілі пераадолець вялікія цяжкасьці. Часам некаторыя атрымлівалі дазвол адведаць сваякоў у Англіі. Перад выездам звычайна ix папярэджвалі ня мець ніякіх кантактаў зь “беларускімі буржуазнымі нацыяналістамі”. Іншыя прыяжджалі з турыстычнымі групамі i знаходзіліся пад пільным наглядам сваіх праваднікоў. Зрэдку маглі завітаць студэнты ці выкладчыкі, якія прыяжджалі ўдасканаліцца ў ангельскай мове i неяк знаходзілі спосаб наведаць Марыян Гаўз i Бібліятэку Ф. Скарыны. З зразумелых прычынаў яны не жадалі ніякага розгаласу. Тым ня менш яны былі важнай крыніцай інфармацыі пра палітычнае, нацыянальнае i рэлігійнае становішча ў Беларусі.

Часам у некаторых беларусаў атрымлівалася падмануць пільнасьць “анёлаў-ахоўнікаў”. Напрыклад, малады мастак Мікола Паўлоўскі ў 1979 годзе прыехаў з групай беларускіх мастакоў у Парыж і папрасіў палітычнага прытулку. Як ён пасьля вытлумачыў, ён не лічыў сябе палітычным дысыдэнтам, толькі захлынаўся ва ўдушлівай палітычнай атмасфэры, што панавала ў Савецкім Саюзе i не давала яму свабоды мастацкай творчасьці. Неўзабаве пасьля ўцёкаў Паўлоўскі пазнаёміўся з айцом Надсанам, які запрасіў яго ў Лёндан. Біскуп Сіповіч апісаў сустрэчу з Паўлоўскім у сваім дзёньніку 20 лютага 1980 году: «Прыехаў да нас з Парыжа мастак Мікола Паўлоўскі. Народжаны ён у Друі ў 1948 г. Праваслаўны. Кажа, што сярод людзей жыве яшчэ памяць пра айцоў марыянаў беларусаў. Ён сам знае прозьвішчы айцоў нашых Цікоты, Германовіча, Смулькі. Сам ён робіць уражаньне чалавека спакойнага, сканцэнтраванага, поўнасьцю аддадзенага мастацтву». На наступны дзень, 21 лютага, Паўлоўскі зрабіў у бібліятэцы даклад на тэму “Сучасныя плыні ў беларускай графіцы” i наладзіў невялікую выставу сваіх працаў, многія зь якіх ён стварыў пад уплывам паэзіі Максіма Багдановіча.

Выехаць на Захад з Польшчы, нягледзячы на камуністычны рэжым, было заўсёды лягчэй, чым з Савецкага Саюзу. Пасьля Другой сусьветнай вайны ў межах Польскай рэспублікі засталіся этнаграфічныя беларускія тэрыторыі зь некалькімі сотнямі тысяч жыхароў. Яны ўваходзілі ў склад Беластоцкага ваяводзтва i на ўсходзе межавалі зь Беларускай ССР. У яе паўночнай частцы (цэнтар – горад Саколка) жыло шмат каталікоў, a на поўдні пераважала праваслаўнае насельніцтва. Ад 1955 году беларусы ў Польшчы мелі свае школы, а таксама арганізацыі з цэнтрам у Беластоку, дзе выходзіла газэта Ніва з дадаткам для дзяцей Зорка. Апрача этнічных беларусаў трапляліся таксама г. зв. “рэпатрыянты”, г. зн. беларусы з савецкай Беларусі, якія падавалі сябе за палякаў, каб выехаць у Польшчу. Яны сяліліся пераважна ў заходніх правінцыях – тых, што перад вайною належалі да Нямеччыны. З малымі выняткамі яны зусім не ўсьведамлялі сябе беларусамі.

Беларускае жыцьцё ў Польшчы наймацней праяўляла сябе ў паўднёва -ўсходняй частцы Беласточчыны з цэнтрамі ў гарадох Бельск -Падляскі, Гайнаўка i Белавежа. Паўночная частка, Сакольшчына, была таксама беларускай. Адтуль у сваім часе выйшлі такія беларускія дзеячы, як айцец Язэп (Апанас) Рэшаць, аўтар Катэхізму на беларускай мове i кніг Сьвятыя i З гісторыі апалягетыкі хрысьціянскай; айцец Язэп Дашута, адзін з марыянаў, выселеных палякамі з Друі; айцец Казімер Кулак, арганізатар першых вунійных канфэрэнцыяў у Пінску; айцец Францішак Грынкевіч, які ў 1910 годзе заснаваў у Горадні гурток беларускай моладзі; доктар Станіслаў Грынкевіч, перакладчык на беларускую мову клясычнага твору асцэтычнай літаратуры Сьледам за Хрыстусам Тамаша Кэмпійскага. Айцец Антон Неманцэвіч, першы беларускі грэка-каталіцкі экзарх, нарадзіўся ў Пецярбурзе, але ягоныя бацькі паходзілі з Сакольшчыны. У 1918–1939 гадох польскія ўлады з дапамогаю Каталіцкай Царквы рабілі ўсё, каб зьнішчыць беларускасьць на гэтых землях. Беларускі сьвятар Віктар Шутовіч, вікарны ў парафіі Харошч, пісаў 25 красавіка 1939 году айцу Яну Тарасэвічу ў Чыкага: «Нас трымаюць цяпер, што вы ня маеце паняцьця! Пра беларускасьць ня можна слова сказаць, па-беларуску ксяндзом ня можна гаварыць i пісаць. Ha гэтыя тэмы забаронена пісаць i ў газэтах. Так далікатная цяпер у нас беларуская справа!» Перад вайною Беласток належаў да Віленскай дыяцэзіі, на чале якой ад 1926 году стаяў вядомы архібіскуп Ялбжыкоўскі. Той самы Ялбжыкоўскі зрабіўся адміністратарам часткі Віленскай дыяцэзіі, з цэнтрам у Беластоку, якая пасьля вайны засталася ў межах Польскай рэспублікі. Ён захоўваў гэтую пасаду да самай сьмерці ў 1955 годзе. У сьвеце, дзе ўсё так хутка мянялася, некаторыя рэчы трывалі нязьменнымі – прыкладам, стаўленьне Ялбжыкоўскага да беларусаў.

У 1971 годзе ў Лёндане памёр Дамінік Аніська родам з Сакольшчыны, стары беларус i пабожны каталік, які пісаў яшчэ перад Першай сусьветнай вайною ў Нашу Ніву, а пасьля вайны – у Хрысьціянскую Думку. З Саколкі прыехала дачка ягонай пляменьніцы, маладая дзяўчына, узгадаваная ў пасьляваеннай Польшчы. Яна зьдзівілася, калі пачула, як каталіцкія сьвятары размаўлялі па-беларуску. Але i ўсьцешылася, бо магла сама размаўляць “як у нас у хаце”.

Бліжэйшыя кантакты зь беларусамі з Польшчы ўсталяваліся ў канцы 1970-х гадоў. У студзені 1979 году прыехаў у Лёндан Аляксандар Баршчэўскі, загадчык катэдры беларускай філялёгіі ў Варшаўскім унівэрсытэце i беларускі паэт, які пісаў пад псэўданімам Алесь Барскi. Уладыка Чэслаў знаходзіўся тады ў Рыме. Вярнуўшыся 2 лютага, ён запісаў у сваім дзёньніку: «Хутка (пасьля прыезду) спатыкаюся з Др Алесем Баршчэўскім. Ён на ўсіх зрабіў добрае ўражаньне. Таксама i на мяне. Ён падзіўляе маю энэргію». У нядзелю 4 лютага: «Даклад Др. A. Баршчэўскага. Шмат прышло людзей. Вітае яго Я. Міхалюк, старшыня ЗБВБ. Баршчэўскі гавора пра пачаткі сваёй літаратурнай дзейнасьці i пра беларусаў у Польшчы. Цяперашняя Польшча памагае беларусам, каб толькі яны самі хацелі належна карыстаць з дапамогі. 4 беларускіх пісьменьнікаў належаць да Згуртаваньня Польскіх Пісьменьнікаў. Каб было 6, маглі б стварыць свой аддзел. Гаворыць пра беларускія школы, пра факультэт беларускі. Цяпер на ім 56 студэнтаў, ёсьць сярод ix i палякі. Дыскусія i пытаньні. Не на ўсе зь ix Баршчэўскі адказвае, бо яму ж трэба вярнуцца i працаваць!..» Гэта быў першы, але далёка не апошні візыт доктара (пасьля прафэсара) Баршчэўскага ў Лёндан. Сярод іншых беларускіх гасьцей з Польшчы можна прыгадаць доктара Юрку Геніюша, сына паэткі Ларысы Геніюш, паэтаў Віктара Швэда i Яна Чыквіна; магчыма, аднаго з найбольш выдатных беларускіх пісьменьнікаў Сакрата Яновіча.

Асобную групу наведнікаў складалі студэнты, якія ўлетку прыяжджалі ў Англію на працу. Сярод ix сустракаліся й беларусы, некаторыя знаходзілі дарогу ў Марыян Гаўз. Трапляліся i каталікі, моцна апалячаныя. Уладыка Чэслаў ды іншыя сьвятары ўпершыню сутыкнуліся з польскім каталіцызмам моладзі. Вядома, ён зрабіў на ix даволі сумнае ўражаньне. Усе маладыя ненавідзелі камунізм, але камуністычнае выхаваньне прынесла свае плады. Многія казалі, што ня вераць у Бога i ня маюць ніякай рэлігіі. Уладыка як мог імкнуўся ім дапамагчы. Для адной маладой дзяўчыны перад ейным ад’ездам нават напісаў наступную малітву: «Госпадзе, Ісусе Хрысьце, Ты сказаў: “Прыйдзіце да мяне ўсе працуючыя i абцяжаныя, i Я супакою вас” (Мц 11:28). Я зьвяртаюся да Цябе, хаця не пазнаўшы Цябе. Я расла, дасьпявала, карыстаючы з Твайго паветра i сонца, i з многіх Тваіх агульналюдзкіх дабрадзействаў, але ніхто мяне не навучыў Тваіх сьвятых праўдаў, ніхто мяне не запазнаў з Табою. Таму я баюся глянуць Табе ў вочы, Ісусе Хрысьце! Дай мне адвагу, дай мне змогу пазнаць Цябе! Я ведаю, як Ты аднёсься да самаранкі, да Пятра, які выракся Цябе; да Марыі Магдалены, якая насупраць фарысэйскага згаршэньня адважылася абмыць i цалаваць Твае ногі. I Ты яе апраўдаў, бо яна Цябе любіла паўнатою свайго жаночага пачуцьця.

Душа мая імкнецца ўсьцяж да лепшага, да шчасьлівейшага. У гэтым я спатыкалася, падала, ранячы сваю душу i цела. Піла прывабна-горкую чару, якую падсоўвалі мне розныя нагоды i мая ўласная слабая натура.

Ісусе, Ты – Праўда, Ты – Жыцьцё, Ты – Сьвятло. Хісткая мая вера – Ты ўзмоцні яе. Шмат чаго я ня знаю пра Цябе – дай сьвятло ласкі пазнаць Цябе. Ува ўсім тым, у чым я сьведама ці нясьведама нарушыла Тваю праўду, папраў мяне. Дай мне сьлёзы ня роспачы, але шчырай скрухі і надзеі. Ты міласэрны. Ты добры. Хачу быць Тваёй i Табе вернай. Прыйдзі, Госпадзе, не пазьніся!»

Такім чынам, Уладыка заставаўся ў першую чаргу сьвятаром. Безумоўна, ён ня меў цярплівасьці зь сьвятарамі, якія, замест таго каб навучаць людзей закону Божага, намагаліся ўтрымаць “польскасьць” Царквы.

У красавіку 1980 году Ўладыка Чэслаў атрымаў ліст -пісульку з рознымі дадаткамі ад старога знаёмага з Друйскай гімназіі, айца Вітаўта Пяткуна, які быў тады ў Рыме. Газэта Крыніца так пісала пра яго ў 1940 годзе: «Паходзіць з Браслаўшчыны, з Іказьні, з беларускай сям’і. Бацькі інакш i гаварыць ня ўмеюць, як толькі па-беларуску. Вучыўся ў Друйскай марыянскай гімназіі. Тады лічыў сябе беларусам. Скончыўшы шэсьць кляс гімназіі марыянаў, паехаў у Дзісну, a пасьля ў Віленскую Дух. Сэмінарыю. У сэмінарыі, i па сканчэньні яе, заслыў ярым палякам нацыяналістам. Цешыўся, што Бацянскі разганяў беларусаў i ліцьвіноў, бядуючы толькі, што позна польскія ўлады да гэтага дадумаліся. Літоўскія i беларускія землі для Пяткуна гэта землі чыста польскія, на якіх у будучыні мела паўстаць Польшча ад мора да мора»[151]. Пасьля вайны Пяткун апынуўся ў Беластоку, дзе працаваў прафэсарам у мясцовай духоўнай сэмінарыі.

Пяткун пісаў Уладыку Чэславу : «Шкада, што на Беларусі Касьцёл патухае, a дынамічнай рэпрэзэнтацыі не вытварылася. Калі б здарылася аказія (прыехаць) у Лёндан, нам трэба будзе пагутарыць. Тым часам абмяжоўваюся дадаткам, у якім можна больш вычытаць у падтэксьце»[152].

Дадаткам была справаздача Пяткуна з паездкі ў Менск, дзе сярод іншага кажа : «У Менску чуваць пераважна мова расейская i народная беларуская (i ludową białoruską)... Моладзь па-польску не размаўляе, але пераважна разумее... Але на набажэнствах пры касьцёле адпраўляецца ўсё па-польску». У іншым дадатку Пяткун даволі цьмяна гаворыць “пра супольныя вартасьці Віленшчыны i Беласточчыны” (O wartościach wspólnych Wileńszczyzny i Białostocczyzny). Уладыка Чэслаў, не сьпяшаючыся, адпісаў 10 жніўня па-беларуску: «Шчыра дзякую за пісульку з дня 29.4.1980 з Рыму i за пэўныя матар’ялы. Думаю, што Вы яшчэ не забыліся беларускай мовы, таму i пішу па-беларуску. На Беларусі вельмі цяжкае рэлігійнае становішча. A хто вінаваты? Усе добра ведаюць, што там ужо моладзь не гаворыць па-польску, а сьвятары моляцца па-польску, a нават вымагаюць споведзі ў чужой мове. Мне ведама, што цяпер у Польшчы выдаецца Ніва, друкуюцца беларускія кніжкі, ёсьць там выдатныя пісьменьнікі: Сакрат Яновіч, Алесь Барскі, Паўлючук i шмат іншых. Толькі ў Польшчы не чуваць, каб хоць адзін быў сьвятар, які заняўся б беларусамі. A статыстыкі падаюць на тысячы беларусаў аўтахтонаў у Беласточчыне... Чаму дагэтуль у Драгічынскай i Беластоцкай сэмінарыях няма беларускай мовы, як прадмету? Спадзяюся, што часы Бацянскіх i ім падобных даўным мінулі, а можа я памыляюся? Нам ведама, што на Беларусь час-ад-часу езьдзяць “місіянеры”, якія ўважаюць, што зрабілі вялікую рэч, калі нейкай дэвотцы завезьлі польскі малітаўнік ці ружанец. Аднак я ніколі ня чуў, каб якісьці польскі сьвятар паважна жадаў пазнаць гісторыю беларускага Касьцёла, літаратуру, мову. Сяньня ў БССР пішуцца паважныя навуковыя працы, выдаюцца слоўнікі, шмат новых пісьменьнікаў i паэтаў – а хто ж з вас ix ведае. Вы ўспомнілі аб супольнасьці польскай, літоўскай i беларускай культуры ў Гродзеншчыне i Віленшчыне. Трэба перш пазнаць Беларусь, каб гаварыць аб ейнай культуры. На жаль, вашыя сьвятары гэтым не цікавяцца. Калі місіянеры маюць ехаць да Афрыкі ці ў Бразылію, яны перш імкнуцца пазнаць гэтыя народы, іхнюю мову. A адносна Беларусі i беларусаў?»

Пяткун адказаў толькі на Каляды 1980/81 году: «Шчыра дзякую за гэты ліст i за тое, што ён напісаны на беларускім дыялекце. Аказваецца, што пасля столькіх гадоў я ня ўсё забыўся... Прашу прабачыць мне, але нацыянальнае пытаньне на стыку Эўропы Ўсходняй з Заходняй сёньня належыць да анахранізмаў. Мы былі пасланыя з эвангельскім служэньнем да ўсіх народаў, а сёньня Госпад прыслаў да нас розныя народы. Гэта гістарычная нагода для спаўненьня збавеннага пасланства пад умоваю, што пытаньні нацыянальныя i культурныя агульнага характару пакінем супольнасьцям сьвецкіх людзей, лепш да гэтага падрыхтаваных»[153].

Іншымі словамі, хай сабе сьвецкія спрачаюцца пра “беларускі дыялект”, а мы, сьвятары, будзем рабіць, як рабілі...

Было ясна, што далейшая перапіска ня мела сэнсу. Так сталася, што а. Пяткун памёр у красавіку 1981 году, a празь пяць месяцаў – біскуп Сіповіч. Ці знайшлі яны супольную мову ў небе?

Notes

[151] “Не ў Пяткуне справа”, Крыніца, № 27, Вільня, 5.IV.1940, c. 1.

[152] «Szkoda, że na Białorusi Koścół wygasa, a reprezentacji dynamicznej nie wytworzono. Gdyby nadarzyła się okazja do Londynu, musimy pomówić. Narazie ograniczam się do załącznika, w którym można wyczytać więcej w podtekście».

[153] «Dziękuję serdecznie za ten list i za napisanie go w białoruskim dialekcie. Okazuje się, że nie wszystko po tylu latach zapomniałem... Proszę mi wybaczyć, ale problematyka narodowościowa na styku Europy Wschodniej z Zachodnią dziś należy do anachronizmów. Za naszą posługą ewangelizacyjną posłani zostaliśmy do wszystkich narodów, a dziś ku nam Pan przysłał różne narody. Jest to szansa dziejowa do wypełnienia zbawczej misji pod warunkiem, że problemy narodowościowe oraz kulturowe ogólne pozostawimy wspólnotom osób świeckich, lepiej ku temu przygotowanych».